Piłka nożna na Biskupiej Górce (do 1945 r.)
W momencie utworzenia Wolnego Miasta Gdańska (tj. w 1920 r.) na terenie miasta istniały w istocie jedynie trzy boiska sportowe z prawdziwego zdarzenia.
Najstarszym było zbudowane w latach 1911-1912 boisko im. Heinricha Ehlersa (Heinrich-Ehlers-Sportplatz) przy ul. Mariana Smoluchowskiego (ówczesna Feldstrasse) na Aniołkach. W 1916 r. oddano do użytku nowe boisko na terenie osiedla Kolonia Rzeszy (dziś część Dolnego Wrzeszcza) – Reichskolonie-Sportplatz, zwane też Posadowskysportplatz, czyli boiskiem przy ul. Jana Kochanowskiego (istniało w miejscu dzisiejszego boiska Wydziału Farmacji Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego – było zorientowane jednak nie prostopadle, lecz równolegle wzdłuż płynącej tam Strzyży). Do 1919 r. z całą pewnością powstało także boisko w Nowym Porcie, w miejscu, w którym w okresie powojennym stanął gmach Morskiego Domu Kultury (do 1945 r. teren ten był nazywany Ertelplatz; dziś u zbiegu ulic Marynarki Wojennej i Wyzwolenia).
Taki stan rzeczy był w zupełności niewystarczający dla potrzeb życia sportowego w Gdańsku. O ile na początku lat 20. ub. w. na jednego mieszkańca Niemiec przypadało (średnio) około 3 m2 boiska sportowego, o tyle w Gdańsku – zaledwie 0,4 m2. W związku z powyższym Senat gdański postanowił wdrożyć w życie program rozbudowy sportowej infrastruktury, na który przeznaczono pół miliona marek. 1 lipca 1921 r. zapadła decyzja o utworzeniu dwóch nowych kompleksów sportowych: na Dolnym Mieście oraz właśnie na stokach Biskupiej Górki.
Pierwsze prace ziemne (niwelacyjne) na pofortecznych terenach wzgórza rozpoczęto jeszcze z końcem 1921 r., kontynuowano je także w 1922 r. Miały one charakter prac interwencyjnych, bowiem magistrat skierował do nich bezrobotnych. W tym samym czasie możliwością utworzenia na Biskupiej Górki własnego boiska zainteresowali się także działacze jednego z najważniejszych klubów sportowych: Stowarzyszenia Gimnastyczno-Szermierczego Prusy 1859 w Gdańsku (Turn- u. Fechtverein Preußen 1859 zu Danzig e.V.). Podmiot ten powstał w 1920 r. w wyniku połączenia się najstarszego w mieście stowarzyszenia sportowego z prawdziwego zdarzenia (Turn- u. Fechtverein 1859 zu Danzig e.V.), założonego oficjalnie 6 grudnia 1859 r., oraz znacznie młodszego, bo działającego od 1909 r., Klubu Sportowego „Prusy” (Sportclub Preußen). O ile pierwszy z wymienionych związków posiadał kilka sekcji sportowych, w tym doskonale rozwiniętą sekcję gimnastyczną, a także sekcję kobiecą (utworzył ją jako pierwszy w Gdańsku już w 1909 r.), o tyle Klub Sportowy „Prusy” wyspecjalizował się w pierwszej kolejności w piłce nożnej – dyscyplinie, która gwałtownie zyskiwała na popularności także wśród ówczesnych obywateli Wolnego Miasta. Na marginesie należy zresztą wspomnieć, że początki historii futbolu w mieście nad Motławą sięgają początków XX w. Według niektórych relacji modę na futbol w Gdańsku zaszczepili… marynarze z angielskich statków, którzy podczas postoju w porcie umilali sobie czas kopaniem piłki. Pierwsze próby w Gdańsku organizacji meczów datuje się na lata 1902-1903. Spotkania odbywały się początkowo na żużlowym placu w rejonie współczesnej ul. Wałowej, na terenie należącym do koszar 36 Pułku Artylerii Polowej, w późniejszy okresie we Wrzeszczu, na Małym Placu Ćwiczeń (okolice współczesnego Akademickiego Centrum Sportowego Politechniki Gdańskiej) czy na dawnym Placu Zebrań Ludowych. 18 kwietnia 1903 r. został założony pierwszy w dziejach miasta klub piłkarski: Fußballclub Danzig.
Powróćmy jednak do Biskupiej Górki. Działacze Turn- u. Fechtverein Preußen 1859 zu Danzig e.V., jeszcze w trakcie pertraktacji z magistratem (mając już jednak zapewnienie o przekazaniu w przyszłości boiska na cele klubu) rozpoczęli prace nad adaptacją terenu na cele sportowe. W pierwszej kolejności skupiono się na remoncie i wyposażeniu murowanego obiektu dawnej prochowni (w latach międzywojennych: Kasematte Knesebeck), jak i jej najbliższej okolicy. Zniwelowano dawny nasyp Lunety Knesebeck (inaczej: Lunecie Cafarellego), długi na około 200 m. i szeroki na 4 m. W samej prochowni wybito okna i drzwi, wyburzono część ze ścian, wnętrza pomalowano, uszczelniono dach (prowizorycznie zabezpieczona i wyposażona kazamata była już zimą 1922/1923). Do tego czasu oficjalnie teren po dawnej Lunecie Knesebeck został już przekazany stowarzyszeniu (1 października 1922 r.).
Niezbędne było jednak prowadzenie w dalszym ciągu prac, teraz głównie już na terenie przyszłego boiska. Prace te, jak i następne, sprawiły wiele trudności (pracowali sami członkowie i sympatycy stowarzyszenia). Sprzęt pożyczano np. od policji gdańskiej. Udało się zorganizować także… niewielką kolejkę wąskotorową, za pomocą której szybciej transportowano gruz i urobek. Ostatecznie w 1924 r. udało się prace ziemne w zasadniczej formie zakończyć, a na wiosnę 1925 r. zasiać murawę. W kazamacie urządzono ostatecznie przebieralnie dla graczy. Nie jest znana dokładnie data, kiedy na nowym boisku pierwszy mecz rozegrała drużyna piłki nożnej Turn- u. Fechtverein Preußen 1859 zu Danzig e.V., ale z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że miało to miejsce jeszcze w 1925 r.
Warto jednak zaznaczyć, że obok boiska Turn- u. Fechtverein Preußen 1859 zu Danzig e.V. powstały także kolejne: u podnóża ciągu dawnych bastionów dwa (oddzielone kompleksami ogródków działkowych), a powyżej, już za linią dawnych obwałowań, na końcu Bischofsgasse – następne dwa. W części zachowanych obiektów pofortecznych (schronów, remiz czy prochowni) zorganizowano szatnie, mieszkania czy kwaterę (Erfrischungsraum) „Zakonu Dobrej Świątyni” (Guttempler Orden) – gdańskiego oddziału międzynarodowego stowarzyszenia propagującego… abstynencję. W połowie lat 30. ub. w. część z tych obiektów zajęło SA oraz HJ.
Zbudowano też od postaw nowy, ceglany budynek (stoi on do dziś pod adresem ul. Biskupia 24c), w którym ulokowano administrację miejskiego kompleksu sportowego na Biskupiej Górce oraz mieszkanie służbowe dozorcy. Zarządcą terenu był początkowo niejaki Fehlers, później zastąpił go Hermann Loettker.
Kompleks boisk na Biskupiej Górce był w istocie jedną z trzech dużych inwestycji w infrastrukturę sportową miasta, jakie zostały zrealizowane w połowie lat dwudziestych ub. w. Poza wspomnianym już kompleksem na Dolnym Mieście (Kampfbahn Niederstadt) oddanym do użytku w 1925 r., otwarto dwa lata później stadion miejski we Wrzeszczu (Jahn-Kampfbahn, od 1934 r. do 1945 r. Albert-Forster-Stadion).
Stosunkowo krótko, bowiem zaledwie cztery lata, stowarzyszenie cieszyło się boiskiem na Biskupiej Górce. 13 marca 1929 r. zarząd postanowił o podziale podmiotu (nieznane są przyczyny takiego kroku). Na mapie sportowej Gdańska (ponownie) pojawił się Turn- u. Fechtverein von 1859 Danzig e.V. oraz Sportclub Preußen. Po pertraktacjach ostatecznie w ramach podziału majątku, boisko (wraz z kazamatą) na Biskupiej Górce przypadło w udziale temu drugiemu (stąd w latach 30. ub. w. w powszechnym użyciu było określenie „Preußenplatz” dla głównego boiska na Biskupiej Górce).
„Prusacy” byli bez wątpienia jednym z najmocniejszych klubów piłkarskich w międzywojennym Gdańsku. Ich największym, lokalnym rywalem była drużyna „Policjantów” (Sportverein Polizei Danzig), przez pewien czas także „Portowców” (Sportverein Neufahrwasser 1919). Godnymi przeciwnikami byli też polscy futboliści z Klubu Sportowego Gedania. W okresie międzywojennym piłkarze SC Preussen Danzig trzykrotnie (w 1921 r., 1923 r. oraz 1924 r.) sięgnęli po tytuł najlepszej drużyny w swojej lidze, zaś w 1934 r. zdobyli mistrzostwo całej ligi wschodniopruskiej (drużyny z Wolnego Miasta Gdańska do niej należały). Kolejny sukces przyszedł w 1941 r., kiedy „Prusacy” zwyciężyli w rozgrywkach powołanego do życia rok wcześniej nowego okręgu piłkarskiego, obejmującego swoim zasięg cały Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Należy pamiętać jednak, że w realiach wojny funkcjonowanie ligi podlegało nieustającym problemom. Zmieniała się liczba drużyn, z biegiem lat coraz trudniej było rozegrać, zaplanowane wcześniej, spotkania.
O jakości graczy SC Preußen Danzig niech świadczy także fakt, że wielokrotnie w meczach towarzyskich, w których wystawiano reprezentację całego Gdańska, dominowali właśnie piłkarze z klubu z Biskupiej Górki. Tak było chociażby we wrześniu 1933 r., kiedy drużyna gdańska zmierzyła się z piłkarzami z Królewca, a w podstawowym składzie Wolnego Miasta Gdańska zagrało aż siedmiu „Prusaków”. Także w grudniu 1938 r., kiedy w Olsztynie rozegrano spotkanie towarzyskie między drużyną piłkarską okręgu NSDAP Dolna Saksonia a wspólną reprezentacją Wolnego Miasta Gdańska i Prus Wschodnich, w podstawowym składzie tej drugiej zagrało aż trzech „Prusaków”. W jeszcze innym meczu – z czerwca
1936 r., kiedy gdańszczanie stanęli naprzeciw polskich piłkarzy z Warszawy – jeden z futbolistów z SV Preussen Danzig strzelił gola, a drugi zaliczył asystę przy innej bramce (mecz zakończył się ostatecznie zwycięstwem piłkarzy z Wolnego Miasta Gdańska, wynikiem 1:3).
Boiska na Biskupiej Górce były użytkowane również w latach II wojny światowej, przynajmniej do wczesnej jesieni 1944 r. (wówczas to zawieszono ostatecznie rozgrywki ligowe). Na stokach tego wzniesienia okazjonalnie grały także drużyny… alianckich jeńców wojennych. Mieli oni na terenie Gdańska nawet własną, oficjalną ligę – mecze rozgrywały reprezentacje poszczególnych komand robotniczych, które pracowały na terenie miasta.
Luneta Knesebeck (też: Luneta Cafarellego) na planie umocnień Biskupiej Górki, lata 60. XIX w. (zbiory APG).
Zaznaczone boisko Sportclub Preußen na schematycznej mapie Gdańska z około 1930 r. (Gr. Brockhaus Lexikon).
Fragment planu miasta z 1933 r. z zaznaczoną (prawdopodobną) lokalizacją kazamaty Knesebeck (kolor niebieski) oraz boiskiem Sportclub Preußen (kolor czerwony). Ze zbiorów British Library.
Logo Sportclub Preußen (zbiory własne Autora).
Jan Daniluk
