Nazwy miejscowe Biskupiej Górki oraz Zaroślaka

Historia

Jan Daniluk

Nazwy miejscowe Biskupiej Górki oraz Zaroślaka

Jednym z pierwszych zadań, jakie stanęły przed nowymi, polskimi władzami zdobytego Gdańska w 1945 r. było spolszczenie nazw dzielnic, osiedli, ulic, placów, a także cieków wodnych, przystanków kolejowych, obiektów topograficznych itd. Należy pamiętać, że poza względami czysto praktycznymi, ważny był wydźwięk symboliczny tego procesu – „oswajania” miasta, usuwania w przeszłość niemieckich nazw, a wraz z nimi niemieckich patronów.

Początek akcji przemianowywania ulic i placów w Gdańsku oficjalnie miał miejsce 1 maja, kiedy ogłoszono nowe nazwy dla jednych z dwóch najważniejszych ulic i jednego placu. Dotychczasową Adolf-Hitler-Strasse przechrzczono na al. Zwycięstwa, równoległą do niej Hindenburgallee na al. Rokossowskiego (dziś: Trakt Konny), zaś Heumarkt na Plac 1 Maja (dziś: Targ Sienny).
Pierwszy, pełny wykaz spolszczonych ulic, placów i dzielnic Gdańska Zarząd Miejski opracował na początku sierpnia 1945 r. Wciąż jednak (przynajmniej do końca 1946 r.) w użyciu, także w drukach oficjalnych, występowały niejednokrotnie naprzemiennie nazwy niemieckie i polskie, co wynikało chociażby z prostego faktu, że nie zdołano jeszcze wszędzie umieścić nowych tablic z nazwami polskimi. Wobec mnogości problemów pierwszego okresu powojennego, duże trudności występowały także z opracowaniem pierwszego, pełnego planu miasta. Na marginesie należy wspomnieć, że niemieckie tablice wymieniano jeszcze m. in. w 1949 r….

Powołano także specjalną Komisję Onomastyczną, która dokonała pierwszych korekt i uzupełnień tego podręcznego i dalece niedoskonałego wykazu polskich nazw z lata 1945 r. Akceptacja nowych nazw leżała w gestii Miejskiej Rady Narodowej. Jak się wydaje, w dużym stopniu udało się opracować pełen katalog nowych nazw ulic i placów dopiero na wiosnę 1946 r. W 1948 r. z kolei powierzono zadanie opracowania (dokładniej: zaopiniowania już będących w użyciu) nazw dla dzielnic, osiedli, cieków wodnych i obiektów topograficznych Steafnowi Hrabecowi. Tej kategorii nazwy wymagały jednak już zaakceptowania przez Konferencję Komisji Głównej oraz Komisji Regionalnych Ustalania Nazw Miejscowości (działających przy Ministrze Administracji Publicznej), a następnie publikacji w „Monitorze Polskim” (ustalone dla Gdańska nazwy dzielnic, osiedli itd. ukazały się w tym periodyku 29 marca 1949 r.).

W późniejszych latach (przede wszystkim w 1953 r.) wiele nazw ulic, nadanych w latach 1945-1946, zmieniono, co miało związek z ich „niezgodnością ideologiczną” wobec linii wytyczonej przez PZPR (to temat na osobne opracowanie).

Odnośnie terenu współczesnej Biskupiej Górki i Zaroślaka takie zmiany praktycznie nie miały miejsca. Na tym obszarze jedynie niektóre nazwy małych uliczek (nadane już latem 1945 r.) zniknęły w pierwszym okresie powojennym, będąc wchłanianymi przez większe, sąsiednie ciągu komunikacyjne, lub też znikały w związku z nowym układem zabudowy czy wytyczaniem nowych traktów. Więcej szczegółów – w załączonym na końcu tekstu wykazie.

Najciekawiej jednak prezentuje się jednak zagadnienie… ustalania nazw obu osiedli po wojnie. W 1945 r. zaproponowano nazwę Podgórze dla całości rejonu od Zaroślaka i Biskupiej Górki przez okolicę współczesnej ul. Nowe Ogrody, aż po Górę Gradową i jej przedpola. Była to ta część miasta, którą wcześniej (tj. do końca XIX w.) określano jako „Dzieła Zewnętrzne” (Aussenwerke). Termin, na mój gust niezwykle trafny, stanowił podkreślenie tej części dzisiejszego śródmieścia, która – mimo przeobrażeń – wciąż odróżnia się od z jednej strony Siedlec i Suchanina, a z drugiej strony od Głównego i Starego Miasta. Niestety, nazwa gdańskiego Podgórza nie przetrwała. Szkoda.

Co ciekawe, w pierwszych powojennych latach w dokumentach urzędowych czy prasie niemal wyłącznie pojawia się termin Biskupia Góra (czyli dosłowne tłumaczenie Bischofsberg). Stefan Hrabec początkowo proponował, by dla tej niemieckiej nazwy… przyjąć tłumaczenie w postaci Starej Górki (Nową Górką miał być Chełm), co miało mieć związek z rozróżnieniem, jakie wcześniej przyjął jeden z niemieckich badaczy Gdańska. W związku jednak z silnie zakorzenioną nazwą Bischofsberg, ostatecznie zadecydowano o pozostawieniu członu „Biskupia”, lecz jednocześnie wprowadzeniu formy zdrobniałej dla drugiego członu nazwy. Tym sposobem do dziś obowiązująca nazwa Biskupiej Górki jest pewnego rodzaju kompromisem.

Pewne problemy nowej administracji sprawiała też nazwa osiedla Petershagen. Przed 1945 r. jeśli występowała w języku polskim, to najczęściej po prostu jako Peterszawa. Ostatecznie utrwaliła się nazwa Zaroślak. Niemniej jednak warto odnotować, że np. w czerwcu 1945 r. władze kolejowe, starające się możliwie szybko ujednolicić nowe nazwy obiektów im podlegających, dla dawnego przystanku Danzig-Petershagen zaproponowały dość zabawne tłumaczenie postaci Gdańsk-Pietraszek
Wykaz istniejących i nieistniejących* ulic Biskupiej Górki i Zaroślaka:

* nazwy niemieckie wymienione osobno tylko wtedy, jeśli ulica sprzed 1945 r. nie istnieje obecnie w tej samej formie (np. jest rozdzielona między dwie współczesne ulice) lub też w ogóle zniknęła z krajobrazu miasta
Am Berge – ulica obecnie nie istnieje; dosł. Przy Górze; w latach powojennych pierwotnie przetłumaczona jako ul. Górna; pierwotnie Kleine Bergstrasse (dosł. ul. Mała Górska) po wyodrębnieniu się w latach 80. XIX w. ze Schwarzes Meer (zob.), dopiero w okresie międzywojennym zyskała nazwę Am Berge; biegła na tyłach zabudowy współczesnej ul. Biskupiej, równolegle do niej, mniej więcej od zakrętu ul. Na Stoku w prostej linii na wschód

Armii Krajowej (aleja) – ciąg komunikacyjny nieistniejący przed 1945 r.; częściowo pokrywa się z dawną Schwarzes Meer (zob.); zbudowana w latach 1974-1987; nazwa honoruje największą zakonspirowaną strukturę zbrojną Polskiego Państwa Podziemnego w latach II wojny światowej

Biskupia (ulica) – do 1945 r. Bischofsberg (dosł. Biskupia Góra); nazwa w oczywisty sposób nawiązuje do przeszłości tego terenu, wskazując na jego przynależność do biskupów chełmińskich od XIII w. do 1772 r.; pierwotnie rejon ten był przyporządkowany do Schwarzes Meer (zob.); w latach 80. XIX w. wykształcona w osobną ulicę jako Grosse Bergstrasse (dosł. ul. Duża Górska), nazwa Bischofsberg nadana pod koniec XIX w.

Dokerów (ulica) – ulica do 1945 r. nie istniała; nazwa nadana wg klucza „branżowego”, podobnie jak ul. Stoczniowców (zob.)

Hinter der Salvatorkirche – dosł. Za kościołem Zbawiciela; jej przebieg pokrywa się dziś w większości ze współczesną ul. Spadzistą (zob.); nazwa w oczywisty sposób nawiązuje do istniejącej na Zaroślaku ewangelickiej świątyni zbudowanej w latach 1633-1635 (dziś po niej ostała się tylko wieża)

Kaznodziejska (ulica) – do 1945 r. Predigergasse (wierne tłumaczenie); obecnie ulica Kaznodziejska pokrywa się z przebiegiem nie tylko dawnej Predigergasse, ale też Letzegasse (zob.), Paulsgasse (zob.) i Küstergasse (zob.)

Kolonia Postęp (ulica) – ulica wytyczona w miejsce do 1945 r. bezimiennych ciągów komunikacyjnych między istniejącymi zespołami ogródków działkowych

Kolonia Przyszłość (ulica) – ulica wytyczona w miejsce do 1945 r. bezimiennych ciągów komunikacyjnych między istniejącymi zespołami ogródków działkowych

Kolonia Studentów (ulica) – ulica wytyczona w miejsce do 1945 r. bezimiennych ciągów komunikacyjnych między istniejącymi zespołami ogródków działkowych; część nazwy nawiązuje do istnienia w pierwszych latach powojennych w dawnym schronisku na szczycie Biskupiej Górki akademików Politechniki Gdańskiej

Küstergasse – dosł. ulica Kościelnego (wzgl. Zakrystianina) – nawiązywała rzecz jasna do funkcjonowania w pobliżu ewangelickiej świątyni Zbawiciela; obecnie ulica nie istnieje, w pierwszych latach powojennych: ul. Kustosza; obecnie jej ciąg przejęła ul. Kaznodziejska (zob.)

Letzegasse – dosł. Ostatnia, wzgl. Ostatnich; nazwa nadana w 1945 r. – ul. Poślednia – była ciekawym, dość swobodnym nawiązaniem do pierwotnej (tj. niemieckiej); ulica obecnie nie istnieje, została przejęta przez sąsiednią ul. Kaznodziejską (zob.), podobnie jak przedwojenne Paulsgasse (zob.) i Küstergasse (zob.)

Lubuska (ulica) – pokrywa się z zachodnim odcinkiem dawnej Stolzenberger Weg (zob.), tj. od skrzyżowania ze współczesną ul. Stoczniowców po skrzyżowanie z ul. Kolonia Przyszłość, a także częściowo z dawną Stolzenberger Langgasse (obszar współczesnego Chełma); nazwa powojenna nadana wg klucza nazw miast z tzw. Ziem Odzyskanych – ul. Zielonogórska (zob.)

Menonitów (ulica) – do 1945 r. An der Menoniten Kirche (dosł. Przy Kościele Menonitów); nazwa od istniejącego w tym miejscu zboru (zbudowanego w 1818 r., obok istniejącego już od czterech lat przytułku należącego do miejscowej gminy menonickiej)

Na Stoku (ulica) – do 1945 r. Grenadiergasse (dosł. Grenadierów); nazwa nawiązywała bezpośrednio do militarnej przeszłości Biskupiej Górki, a dokładniej oddziału, który stacjonował w koszarach na wzgórzu (przez niemalże cały XIX w. – 4. Pułk Grenadierów); sama Grenadiergasse powstała w latach 90. XIX w. z wyodrębnienia dawnej Schwarzes Meer (zob.) – pierwotnie jako Bischofsgasse, dopiero po 1920 r. stała się Grenadiergasse

Paulsgasse – nieistniejąca dziś ulica, dosł. ul. Pawła (nazwa pochodziła od Davida Paultzena, który w tym rejonie posiadał pod koniec XVIII w. dobra); wcześniej rejon nazywany był jako Zaroślak za Odwachem (Petershagen hinter der Wache); w pierwszych latach powojennych –ul. Zbocze; ulica biegła równolegle do Letztegasse (zob. ul. Poślednia); obecnie w tym miejscu znajduje się podwórko

Pohulanka (ulica) – pokrywa się ze wschodnim odcinkiem dawnej Stolzenberger Weg (zob.), tj. od skrzyżowania z ul. Kolonia Przyszłość po wiadukt nad współczesną al. Armii Krajowej; obecnie ul. Pohulanka sięga też dalej, dochodząc aż do ul. Kartuskiej (tym samym przejęła bezimienny do 1945 r. odcinek szosy w tamtym rejonie); pochodzenie współczesnej nazwy nie jest do końca jasne; niektórzy z badaczy sugerują, że nadanie tej nazwy było ukłonem w stronę polskiej ludności z polskich Kresów, którzy osiedlili się w Gdańsku w powojennym okresie (osiedla o nazwie Pohulanka były we Lwowie i Wilnie, istniały także trzy wsie na terenie obecnej Ukrainy i Białorusi o takiej nazwie)

Reinkegasse – dosł. ul. ? Reinkego (pochodzenie nazwy – nieznane); pierwszy raz pojawia się w postaci Reinkengasse w 1761 r.; po wojnie jej ciąg został przejęty przez ul. Spadzistą (zob.)

Salwator (ulica) – do 1945 r. Salvatorgasse (dosł. Zbawiciela); nazwa nawiązująca do istniejącego niedaleko cmentarza parafii ewangelickiej Zbawiciela z Zaroślaka

Schwarzes Meer – ulica współcześnie nie istnieje; do 1945 r.; dosł. Czarne Morze – nazwa została zaczerpnięta od stawu, który istniał w dawnym wyrobisku żwiru w tej okolicy; z dawnej Schwarzes Meer wyodrębniono pod koniec XIX w. (w związku z rozwojem przestrzennym) nowe ulice, m. in. Grenadiergasse (zob. Na Stoku) i Am Berge (zob.); po 1945 r. ul. Stawki (luźne nawiązanie do dawnej, niemieckiej nazwy); ulica zniknęła z krajobrazu w związku z budową al. Armii Krajowej (zob.)

Spadzista (ulica) – współczesny przebieg pokrywa się w istocie z dwoma ulicami istniejącymi do 1945 r. – przede wszystkim Hinter der Salvatorkirche (zob.) oraz Reinkegasse (zob.); obecna nazwa jest czytelnym nawiązaniem do ukształtowania terenu

Stoczniowców (ulica) – do 1945 r. Bischofsthal (dosł. Dolina Biskupia); dawna nazwa w oczywisty sposób nawiązywała do historii miejsca (przynależność do biskupów chełmińskich) oraz ukształtowania terenu; nazwa powojenna – „branżowa”, nadana wg tego samego klucza, co sąsiednia ul. Dokerów (zob.); jej fragment w latach 1976-1999 nosił nazwę ul. Pilickiej

Stolzenberger Weg – dosł. Droga Chełmińska (rzecz jasna, od Chełma, do którego trakt prowadził); obecnie ciąg komunikacyjny w dawnej (tj. sprzed 1945 r.) postaci już nie istnieje – w jego miejscu znajduje się dziś część ul. Pohulanki (zob.) oraz ul. Lubluska (zob.)

Zaroślak (ulica) – do 1945 r.: Petershagen (dosł. Las, wzgl. Zagajnik Piotrowy); nazwa współczesna wynika z przyjęcia tłumaczenia Zaroślak dla niemieckiej nazwy Petershagen

Zielonogórska (ulica) – powstała w miejscu bezimiennego do 1945 r. traktu, równoległego do Stolzenberger Weg (zob.); nazwa współczesna nadana wg klucza miast z tzw. Ziem Odzyskanych – ul. Lubuska (zob.)

 

 

Skomentuj Beata.Żet Anuluj pisanie odpowiedzi

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.

4 komentarze “Nazwy miejscowe Biskupiej Górki oraz Zaroślaka”

Skip to content